Murat Yüzbaşıoğlu
Defterin Genel Tanıtımı ve Terminolojisi
Yayınını yaptığımız “Kiskim Sancağı Nüfus Defteri” Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı’nda BOA. NFS.d 2765 numarada kayıtlıdır.
Hicri 1251 miladi 1835 tarihli, 17×47 ebadında, bez ciltle kaplı ve sonradan numaralandırılmış olan 2765 numaralı Kiskim sancağı defteri 184 sayfadır. Defterin kapağında bez cilt üzerine yapıştırılmış “Çıldır eyaleti dahilinde Kiskim sancağında kain zükur (erkek) nüfus defteridir sene 1251” yazısı mevcuttur. Defterin üçüncü sayfasında Kiskim sancağında bulunan köylerin hane ve nüfus sayılarını gösteren fihristi mevcuttur.
2765 numaralı Kiskim sancağı nüfus defterinin üçüncü sayfasındaki fihristin üzerindeki ön söz (Dibace):
“Der-i devlet-mekine-i arz-ı dai-yi kemineleridir ki:
Ba-irade-i seniyye-i Hazret-i Padişahi Kars ve Çıldır eyaletinin tahrir-i zükur nüfusuna memur ve tayin buyurulmuş olan Hacegan-ı Divan-ı Hümayun ve Mektub-ı Hazret-i Sadr-ı Ali hulefasından es-Seyyid Mehmed İzzet Efendi ve maiyetine memur ve tayin kılınan memurin ile Kiskim sancağına vurud ve bi’l-cümle zükuru Ehl-i İslam ve Reayayı meclis-i tahrire celb ve sagir ve kebiri ve meşhuru olarak ve sin ve eşkal ve isim ve şöhret-i meşhureleriyle bin neferi mektum ve haric ez-defter kalmayarak tahrir iderek bir kıta talimname ile iş bu defterin bir aynını dahi birbirine tatbik ve kıraatiyle ita ve beher altı mahda birer defa gelen ve giden ve tuluğ ve vefat idenlerin yoklama defterinin vakt ve zamanıyla der-seade isra kılınmasını ifade ve usulunu irae eylemiş ve ol vechile hareket ve hakkıyla reft kılınacağı mutazammın iş bu mahall-i mümza ve tahrir olundu tahriren min-evail-i şehr-i Recebü’l-mürecceb sene ehade ve hamsin ve mieteyn ve elf (10 Receb 1251—1 Kasım 1835) el-hakirü’l-fakirü’d-dai ed-devletü’l-aliyyetü’l-Osmaniyye Ahmed en-Naib be-kaza-i Kiskim ufiye anhu)” yazısı mevcuttur.
Bu dibacede nüfus sayımının Padişahın emri ile Seyyid Mehmed İzzet Efendi ve emrindeki memurlar tarafından Müslüman ve Müslüman olmayan tüm erkek nüfusun yaşı, eşkali, isim ve şöhret-i meşhureleri ile yapıldığı, her altı ayda bir defa da gelen, giden, doğan ve vefat edenlerin yoklamalarının yapılması gerektiği bildirilmiştir.
Ayrıca defterde 1-2, 17-21, 23-24, 26-27, 37-41, 49-52, 58-59, 79-80, 90-91, 112-117, 131-135, 149-152, 156-164, 175-183 numaralı sayfalar boştur. Bu sayfaların boş olmasının sebebi ise yazılmayıp eksik kalan nüfusu daha sonra kolay yazabilmektir. Defterde Kiskim sancak beyi Mir Abdullah ve tebaası ile Kiskim sancağına ait 20 köyün nüfus bilgileri de bulunmaktadır.
Defterin yazımı Hicri 10 Receb 1251 (1 Kasım 1835) tarihinde tamamlanmış olmasına rağmen Hicri 11 Muharrem 1251 (9 Mayıs 1835) yılından itibaren defterin üzerine Hicri 1258 (1842) yılı sonlarına kadar meydana gelen değişikliklerin kaydedildiği anlaşılmaktadır. Defterdeki yerleşim birimlerinde mevcut erkek şahıs isimleri yaşları ile birlikte mahalle ve karye (köy) başlığı altında yazılmıştır. Hane numarası verilerek hane sahibi ilk sırada yazılıp daha sonra hanedeki diğer fertler yazılmış ve her şahıs için şahıs isminin üzerine numara verilmiştir. Şahıslar boyları, sakalları ve bıyıkları ile tarif edilmiş, genç olanlar “şabb-ı emred” olarak belirtilmiştir. Şahısların fiziki eksiklikleri dikkate alınarak hastalıklı olanlar için “alil”, kör olanlar için “ama”, tek gözü olanlar için “yekçeşm”, ikiz olanlar için “tev’em”, özürlü olanlar için “mazur”, dilsiz olanlar için “bizeban” ve “lal” tabirlerinden başka topal, a’rec (topal), kötürüm, meczub ve mecnun gibi ifadeler kullanılmıştır. Ayrıca idari makam ve görevleri, nereli ve nerede oldukları ve nerelere gittikleri şahıs isimlerinin üzerine yazılmıştır. Nüfus sayımı yapıldıktan ve defter yazıldıktan sonra şahıslar “fevt” (ölmüş) ise üzerine kırmızı çizgi çekilerek ölüm tarihi veya o şahıs başka bir yere gitmiş (reft) veya nakil (nukilet) olmuş ise şahıs isminin altına yine kırmızı çizgi ile naklolduğu yer ve tarihi kaydedilmiştir. Şahsın bir veya birkaç erkek çocuğu dünyaya gelmiş ise şahıs isminin altına isimleri ve doğum tarihleri, kaydedilen şahıs başka bir yerden gelmiş ise “amed” tabiriyle geldiği yer ve tarihi not edilmiştir.
Defterde kişilerin askerliğe elverişli olanlar için güçlü kuvvetli anlamına gelen “tüvana” tabiri kullanılmıştır. Nüfus sayımının yapıldığı esnada henüz askerliğe elverişli görülmeyen 9, 10 ve 11 yaşındakiler için tüvana olacakları tarihler bu tabirle birlikte yazılmıştır. Genellikle 12 yaşından sonraki askerliğe elverişli olanlar bu tabirle belirtilmiştir. Yine defterde askerlik yaşı geçmiş olanlar için yaşlı, kocamış anlamında olan “müsinn” tabiri kullanılmıştır. Müsinn olarak kaydedilenler kayıt tarihinde henüz müsinn değiller ise yani 38, 39, 40 ve 41 yaşlarında olanlar müsinn olacakları tarihle birlikte yazılmışlardır. Yani 42 yaşında ve üzerinde olanlar askerlikten düşmüş sayılmakta idiler.
Kişilerin yaşları “sin” ibaresiyle kişisel bilgilerin altında yazılmıştır. 11-19 yaşları arasındakiler için sakalı, bıyığı çıkmamış genç anlamında “şabb-ı emred” tabiri kullanılmıştır. Ölüm tarihleri için “fevt”, doğum tarihleri için “tevellüd” ibaresi kullanılmıştır.
Oğlu anlamında çoğunlukla “bin”, nadir de olsa “veled” veya “ibni” tabiri kullanılmıştır. “Hasan bin Osman” Osman’ın oğlu Hasan ve “Ahmed veled-i Mahmud” Mahmud’un oğlu Ahmed gibi. “Veled-i merkum” ifadesi bir önceki kayıtta adı geçen veya önceden adı zikredilen anlamında kullanılmıştır. Ayrıca “karye-i mezbur” veya “karye-i mezkur” ifadeleri de yukarıda adı geçen, daha önce zikredilen anlamı taşımaktadır.
Kiskim Sancağı Köyleri
Kiskim sancağı; Kiskim nefs, Petekrek/Pertekrek, Dörtkilise, Kisporot, Hermut /Hemrut, Hevek, İşpoz, Lök, Oşnak, Göcek, Kolik, Ersis, Hungamek, İsasor, Culgas/Cörgens, Karakarmuç/Kerekermiş/Karkürmüş, Divinsar/Tivasor/Tavasor, Muhorkod, Nihah ve Kodeşin/Kodreşin köylerinden meydana gelmektedir. Ayrıca NFS 2779 numaralı defterde Müslüman olmayanların yaşamış olduğu Hodiçor ve Karmirik köyleri de mevcuttur.
Kiskim Sancağı Köyleri Müslüman Nüfusu
Kiskim sancağı köylerinde 1835 yılı Kasım ayında 20 köyde 1.170 hanede 3.087 erkek nüfus mevcuttur. Genellikle toplumlarda kadın ve erkek nüfusun birbirine yüzde olarak yakın olduğu düşünüldüğünde Kiskim sancağında toplam erkek ve kadın nüfusunun ortalama 6.174 kişiye yakın olduğu tahmin edilmektedir. 1835 yılından sonra doğan çocuklar toplam nüfusa ve istatistik cetvellerine dahil edilmeyip defterin üçüncü sayfasında bulunan fihristteki rakamlar değerlendirilmiştir. Nüfus defterleri mahallinde yazıldıktan sonra İstanbul’a gönderilmiş sonradan doğan çocuklar mahallinde hazırlanan ilmühaberlerle İstanbul’daki ana deftere eklenmişlerdir.
Kiskim sancağında Müslüman nüfusun en kalabalık olduğu köy Ersis, Hungamek, Hevek, Kiskim ve Pertekrek köyleri olup daha sonra diğer köyler gelmektedir.
Kiskim Sancağı Köyleri Katolik ve Ermeni Nüfusu
NFS 2779 numaralı nüfus defterine göre Kiskim sancağı köylerinden Muhorkod köyünde 179, Karmirik köyünde 224, Hodiçor köyü merkezinde 227, Hodiçor köyü Kisak mahallesinde 133, Cicebağ mahallesinde 180, Kahimkot mahallesinde 96, Sonis mahallesinde 161, Kigot mahallesinde 99, Kirman mahallesinde 109 ve Hevek köyünde 21 kişi olmak üzere 1429 kişi Katolik nüfusu mevcuttur. Ayrıca Nihah’ta 24, Kodreşin’de 134, Kiskim köyü merkezinde 53, Limnis mahallesinde 19, Hazernis mahallesinde 48 ve Hevek köyünde 8 kişi olmak üzere 286 Ermeni nüfusu bulunmaktadır. Kiskim sancağı köylerinde 1835 yılında toplam 1715 Müslüman olmayan Katolik ve Ermeni erkek nüfus mevcuttur.
Kiskim sancağı köylerinde 1251 (1835) yılında Müslüman ve Müslüman olmayan toplam erkek nüfus sayısı 4802’dir. Bu nüfusun %64.28’si Müslüman (3087 kişi), %29.75’i (1429 kişi) Katolik ve 286 kişi %5.95’i Ermeni milletindendir.
Kiskim Sancağı Köylerine Dışarıdan Gelenler(Amed)
Kiskim sancağı köylerine Livane kazasından, başka diyarlardan ve Kiskim sancağındaki köylerden 72 kişi gelmiştir. Gelen kişiler nüfus sayımı yapıldıktan sonraki ay ve senelerde geldikleri için defterde mevcut fihristteki toplam nüfusa dahil edilmemişlerdir. Defterde gelen ifadesi için “geldi” anlamında kullanılan Farsça “amed” sözcüğü kullanılmıştır. Kişilerin geldikleri yerler “amed”, “amed an-müceddeden kayd-şode”, “müceddeden kayd-şode, “amed an-tahrir-mande” ifadeleri ile nereden geldikleri bazı kayıtlarda belirtilmemiş bazı kayıtlarda ise belirtilmiştir.
Kiskim Sancağı Köylerinden Dışarıya Gidenler (Reft)
Kiskim sancağı köylerindeki insanlar başta İstanbul (Asitane) olmak üzere Trabzon, Kars, Erzurum, Sivas, Kütahya, Bursa, Kırım ve başka diyarlara askerlik, ticaret, tahsil ve muhacir olarak gitmişlerdir. Kiskim sancağı köylerinden başka yerlere gidenler içinde en dikkat çekenler; Lök köyünde yaşayan 53 nüfustan 50’si 1252 (1836) yılının Şaban ve Şevval aylarında başka yerlere göç etmiş, biri askere gitmiş, ikisi ise vefat etmiş. Ayrıca Ersis köyünde bulunan 34 Ahıshalıdan 27’si 1252 (1836) Muharrem ayında başka diyarlara gitmiştir. Defterdeki kayıtlardan anlaşıldığına göre Kiskim sancağından 1251-1255 (1835-1839) yılları arasında başka bölgelere 283 kişi çeşitli sebeplerle gitmişlerdir.
Kiskim Sancağı Köylerinden Nakil Olarak Gidilen Yerler
Kiskim sancağı köylerinden 1254-1258 yıllarında 4 kişi nakil olarak yer değiştirip başka köylerde ikamet etmeye başlamıştır.
EK 1- Kiskim Sancağı Köylerindeki Aile (Sülale) İsimleri
1.Kiskim Köyündeki Aile İsimleri: Altıparmakoğlu, Aşçı Haliloğlu, Atmacaoğlu, Boştaloğlu, Bozoğlu, Burcıoğlu, Bursalıoğlu, Bücüloğlu, Çabukoğlu, Çakaloğlu, Çeküloğlu, Çevlekoğlu, Eyüboğlu, Hacıoğlu, Hodluoğlu, İmamoğlu, İshakoğlu, İslamoğlu, İspirlioğlu, Kalaycıoğlu, Kalyoncuoğlu, Kara Hüseyinoğlu, Karaoğlanoğlu, Karslıoğlu, Kırmızıoğlu, Kızıloğlu, Kilislioğlu, Kubazoğlu, Kuruoğlu, Küçükalioğlu, Kürdoğlu, Kürkçüoğlu, Lesmaroğlu, Mahmudoğlu, Muhurkolluoğlu, Naimioğlu, Nakıroğlu, Nebioğlu, Nurullahoğlu, Petrooğlu, Recebefendioğlu, Satıroğlu, Selimoğlu, Selmaoğlu, Semercioğlu, Süleymanoğlu, Türkmenoğlu, Yalnızoğlu, Zayiloğlu, Zendaroğlu, Zorluoğlu, Zülfioğlu
2.Pertekrek Köyündeki Aile İsimleri: Alioğlu, Arslanoğlu, Asmacıoğlu, Bülbüloğlu, Dervişoğlu, Edhemoğlu, Eskicioğlu, Gülüdoğlu?, Hayrullahoğlu, Hevekli Mehmedoğlu, Hızıroğlu, Kahvecioğlu, Kalyoncuoğlu, Karamahmudoğlu, Karaosmanoğlu, Kaşıkçıoğlu, Kataroğlu, Koçoğlu, Köseoğlu, Mehmedoğlu, Mollamutioğlu, Mollaoğlu, Mollasalihoğlu, Mutioğlu, Osmanoğlu, Topaloğlu, Uzunoğlu, Yusufoğlu
3.Dörtkilise Köyündeki Aile İsimleri: Beşiroğlu, Bibioğlu, Cimcimoğlu, Çavuşoğlu, İshakoğlu, Karabeyoğlu, Karaosmanoğlu, Kasımoğlu, Kolsuzoğlu, Köseoğlu, Memişoğlu, Mollaoğlu, Mutafoğlu, Türkoğlu, Penioğlu, Poshovoğlu, Şafıoğlu, Taramlaoğlu, Tersoğlu, Tusioğlu
4.Kisporot ve Harat Köyündeki Aile İsimleri: Batırmazoğlu, Bekiroğlu, Beşiroğlu, Hızıroğlu, Jingaloğlu, Kabanoğlu, Kadıoğlu, Mahmudoğlu, Mehmedoğlu, Mollaahmedoğlu, Uzunoğlu, Velioğlu, Yahyaoğlu
5.Hemrut/Hermut Köyündeki Aile İsimleri: Ahmedoğlu, Beşlioğlu, Dervişoğlu, Eğilmezoğlu, Göçeoğlu, Sadıkoğlu, Yusufoğlu
6.Hevek Köyündeki Aile İsimleri: Abdioğlu, Ahmedoğlu, Alihanoğlu, Alioğlu, Bayramoğlu, Bekiroğlu, Bektaşoğlu, Biçoğlu, Bitlislioğlu, Burcoğlu, Çustoğlu?, Cenevizoğlu, Cıbıtoğlu?, Cinbekiroğlu, Cinoğlu, Çavuşoğlu, Çolakoğlu, Delialioğlu, Dobinoğlu?, Dülgeroğlu, Gazioğlu/Kadıoğlu, Canbazoğlu, Halimoğlu, Havhavlıoğlu, Dellaloğlu, Hızıroğlu, Hocamanoğlu, Hocaoğlu, Hurşidoğlu, İbişoğlu, Kantaroğlu, Karabeyoğlu, Karagülleoğlu, Kazminoğlu, Kökeşlioğlu/Güneşlioğlu, Kuzuoğlu, Lemooğlu, Mahmudoğlu, Manazoğlu, Mehmedoğlu, Musaoğlu, Mübinoğlu?, Osmanoğlu, Öküzoğlu, Ömeroğlu, Salihoğlu, Sefiloğlu, Sevdikoğlu, Tabakoğlu, Tataroğlu, Temüroğlu, Topaloğlu, Uygunoğlu, Yusufoğlu, Zaıkoğlu, Ziftoğlu
7.İşboş Köyündeki Aile İsimleri: Çiftçioğlu, Ardıloğlu, Zurnaoğlu
8.Lök Köyündeki Aile İsimleri: Bekiroğlu, Çolakoğlu, Güneklioğlu?, Kasaboğlu, Kemancıoğlu, Papasoğlu, Tabakoğlu, Yusufoğlu
9.Oşnak Köyündeki Aile İsimleri: Bekiroğlu, Celekoğlu, Daştanoğlu, Durakoğlu, Elçioğlu, İbişoğlu, Karamustafaoğlu, Kayapaoğlu, Kınalıoğlu, Mehmedoğlu, Mollaoğlu, Osmanoğlu, Şeyhoğlu, Tercanlıoğlu, Tüysüzoğlu
10.Göcek Köyündeki Aile İsimleri: Abdioğlu, Ahmedbeyoğlu, Alemdaroğlu, Arabosmanoğlu, Beşiroğlu, Bezaroğlu, Caferoğlu, Cezayirlioğlu, Cinoğlu, Dervişoğlu, Ersislioğlu, Esiroğlu, Habiboğlu, İbişoğlu, İnceoğlu, İspiroğlu, Kadıoğlu, Karamehmedoğlu, Kuşaksuzoğlu, Kürdhasanoğlu, Mollaoğlu, Mollaosmanoğlu, Mucooğlu?, Osmanbeyoğlu, Şamatacıoğlu, Şamlıoğlu, Şatutlu Mehmedoğlu, Temürhanoğlu, Temüroğlu, Yelkovanoğlu, Zemherioğlu, Zurnacıoğlu
11.Kolik Köyündeki Aile İsimleri: Göceklioğlu
12.Ersis Köyündeki Aile İsimleri: Afyoncuoğlu, Alemdaroğlu, Aşıkismailoğlu, Berberoğlu, Boşnakoğlu, Cenkoğlu/Hıkoğlu, Cicioğlu, Cörgenzlioğlu, Cüğercioğlu, Çakaloğlu, Çakmakçıoğlu, Çavuşoğlu, Çulhaoğlu, Dalyanoğlu, Debbağoğlu, Dedebeyoğlu, Didaroğlu, Ganioğlu, Gariboğlu, Gülahmedoğlu, Hafızoğlu, Haliloğlu, Halukoğlu, Harkçıoğlu, Haşimoğlu, Havuzoğlu, Heveklioğlu, Hızıroğlu, Himmetoğlu, Hocaoğlu, Horozoğlu, Hörgüçoğlu, İbişoğlu, İmamoğlu, İspirlioğlu, Kadirefendioğlu, Kadıhanoğlu, Kalendaroğlu, Karaalioğlu, Karagülleoğlu, Karamahmudoğlu, Karamehmedoğlu, Karslıoğlu, Kayaoğlu, Kazanoğlu, Keçecioğlu, Köroğlu (Köseoğlu), Köseoğlu, Kurbanoğlu, Kuruoğlu, Kürdoğlu, Levendoğlu, Lozaloğlu/Bozaloğlu, Mollaibrahimoğlu, Mollaoğlu, Moroğlu, Musaoğlu, Müşavereoğlu, Ömeroğlu, Paşaoğlu, Petekreklioğlu, Ravazoğlu, Receboğlu, Sıddıkoğlu, Sofuoğlu, Süleymanoğlu, Şabanoğlu, Şekercioğlu, Tatunoğlu, Telmiyecioğlu, Temürcioğlu, Tenbeloğlu, Tusioğlu, Tusioğlu, Uzunoğlu, Velioğlu, Yalnızoğlu, Yetimoğlu
13.Hungamek Köyündeki Aile İsimleri: Abdioğlu, Abdullahoğlu, Arslanoğlu, Bağdadlıoğlu, Baltaoğlu, Bekiroğlu, Beyoğlu, Caferoğlu, Çevşenoğlu?, Çalumoğlu, Çatalbaşoğlu, Davcerdoğlu?, Dırazoğlu, Dursunbeyoğlu, Feyzoğlu, Feyzullahoğlu, Gadağoğlu, Ganioğlu, Golavoğlu?, Göncioğlu, Habiboğlu, Haliloğlu, Halukoğlu, Hamzaoğlu, Canbazoğlu, Hasanoğlu, Herotoğlu, Hızıroğlu, Hocaoğlu, Hüseyinoğlu, İbişoğlu, İmamoğlu, İncemutioğlu, İshakoğlu, Aynacıoğlu, Kalıoğlu, Kaltamanoğlu, Karamehmedoğlu, Karamustafaoğlu, Karasalihoğlu, Kılıçoğlu, Kıllıoğlu, Kiziroğlu, Koçkoçoğlu, Kolotoğlu, Kurdoğlu, Lazoğlu, Mahmudoğlu, Melikoğlu, Mervanoğlu, Mollaoğlu, Muharremoğlu, Musaoğlu, Mutioğlu, Mutafoğlu, Nasuhoğlu, Nuhioğlu, Numanoğlu, Nurullahoğlu, Osmanoğlu, Paçuroğlu, Postoğlu, Receboğlu, Sanioğlu, Sarıoğlu, Selikoğlu?, Sıddıkoğlu, Sinanoğlu, Süleymanoğlu, Şehidoğlu, Şiraneoğlu, Tabakoğlu, Tağunoğlu, Tatunoğlu, Turnacıoğlu, Tuzcuoğlu, Ustaömeroğlu, Yavrıoğlu, Yevşakoğlu
14.İsasor Köyündeki Aile İsimleri: Çolakoğlu, Hasrufoğlu, Lazoğlu, Yetimoğlu
15.Corgens Köyündeki Aile İsimleri: Aşıkoğlu, Gürcüoğlu, Kırımlıoğlu, Lazoğlu, Tefiroğlu
16.Karakarmuç Köyündeki Aile İsimleri: Fethullahoğlu, İmamoğlu, Keleşoğlu, Mahmudoğlu, Yusufoğlu
17.Kidnar/Divinsar Köyündeki Aile İsimleri: Bozoğlu, Fetioğlu, İbişoğlu, Kobazaoğlu/Fobazaoğlu, Kürdoğlu, Ravazoğlu
18.Muhorkot Köyündeki Aile İsimleri: Hasumoğlu, Hatmoğlu, Şemsioğlu
