Murat Kasap
Karadeniz Bölgesi’nin en doğusunda, Artvin iline bağlı bir ilçemiz olan Borçka’dan 93 Harbi sonrasında çok sayıda göç yaşanmıştır. Borçka’dan göç eden muhacirlere 93 Muhacirleri de denilmektedir. Osmanlı döneminde bir köy olan Borçka, arşiv kayıtlarında “Borçha” şeklinde yazılmaktadır. Bu çalışmada Osmanlı Arşivi Dâhiliye Nezareti Sicilli Nüfus Müdüriyeti Fonunda yer alan ve İzmit’e gidecek olan muhacir listesi esas alınarak Borçka köyünden yaşanan göçlerin tarihsel süreci incelenecektir.
Giriş
Borçka, Osmanlı yönetiminde idari olarak Batum/Gönye sancağına bağlı bir köy olup, kayıkçılık, çömlekçilik ve tuğla yapımı ile ün bulmuştur. 19. yüzyılın ikinci yarısında Livane’den Batum limanına yük ve erzak taşıyan kayıkçıların arasında Borçkalı Okrioğlu Mehmed Reis, Molla Reşid Reis, Şirin Reis, Arslan Reis, Hüseyin Reis gibi kayıkçılar yer almaktadır. 1835 yılı nüfus sayımında Borçka köyünde; Kadıoğlu, Hacıoğlu, Koç Alioğlu, Ömeroğlu, Civelekoğlu, Demircioğlu, Cavaboğlu, Sarı Alioğlu, Feyzioğlu, Zoboğlu, Topal Hüseyinoğlu, Kurdoğlu, Gürcioğlu, Subaşıoğlu, Abanozoğlu, Şahinoğlu, Şalikoğlu, Boşnakoğlu, Memioğlu, Deli Mutioğlu, Memişhanoğlu, Çolakoğlu, Gaşaloğlu, Kasımoğlu, Lanbazaloğlu, Molla Alioğlu, Mahmutoğlu, Yamakoğlu, Abdioğlu, Mazlumoğlu, Kılıçoğlu, İmam Hasanoğlu, Hüseyinoğlu, Genç Osmanoğlu, Dedeoğlu, Cibin Ahmetoğlu, İnce Mehmetoğlu, Kullecioğlu, Cocuboğlu, Ellibeşoğlu gibi sülaleler yaşadığı belirtilmiştir. Nüfus defterleri dışında Borçka köyünde yaşayan kişilere ait değişik kayıtlar Osmanlı Arşivi’nde yer almaktadır. Örneğin; Batum sancağı dâhilinde Gönye kazasına bağlı Borçka karyesi ileri gelenlerinden Kadızade Süleyman Ağa’nın Lazistan sancağında yapacağı yolculukta kendisine yardım edilmesi 20 Ocak 1853’te Lazistan mutasarrıfına iletilmiştir. Borçkalı Hurşid Ağa Kırım Savaşı sırasında Halil Paşa’nın maiyetinde görev yapmıştır. Borçka köyünden Gaşaloğlu Ali Ağa, sancak dâhilinde Macahel nahiyesi müdürlüğü görevinde bulunmuştur. Borçka köyü ileri gelenlerinden Hacı İbrahim Ağazade Ahmed Ağa’nın 7 Aralık 1875’te Trabzon vilayeti dâhilinde uygun bir görev atanması talep edilmiştir. Borçka köyünden Gürcüzade Osman Ağa, 21 Ağustos 1876’da Gönye nahiyesi müdürlüğüne atanmıştır.
93 Harbi Sonrasında Borçka’dan Göçler
93 Harbi (1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı) idari, nüfus ve ekonomik anlamda önemli değişikler meydana getirmiş ve en büyük sonucu ise yaşanan kitlesel göçler olmuştur. Savaş sonrasında Borçka köyünden de göçler yaşanmıştır. Borçka köyünden göç eden muhacirlerin bir kısmı Anadolu içlerine gitmeden önce geçici olarak Hopa’nın Rusya işgalinde kalmayan köylerinde yerleştirilmiştir. Bu muhacirlerin daha sonra İzmit’e gidecekleri ellerinde bulunan senetlerden anlaşılmıştır. Gürcüzade Hacı Hasan, Kılıçoğlu Şerif, Ellibeşoğlu Mehmed, Gürcüzade İlyas Efendi, Şirinbeyoğlu Halil, Ömeroğlu Mustafa, Molla Alioğlu Ali Efendi, Dilber Ağanınoğlu Dursun, Karahasanoğlu Dursun, Maraditli Molla Hasanoğlu Osman imzasıyla 14 hane 85 nüfus Borçka muhacirleri adına “Borçha Muhacirlerin Dersaadet’e Azimet Edecek Olduğumuz Defteridir” başlıklı 19 Ocak 1880 tarihli senette; kendi istekleriyle iskân edilmek üzere İzmit tarafına gitmek istedikleri yazılıdır. Muhacirlerin imzasıyla verilen senet örneği şöyledir;
Yekün nüfus:85
Bâlâda muharrer on dört hanede seksen beş nüfus olarak kendi hüsnü rızamızla liecli’l-iskân İzmid tarafına gidecek olduğumuzu mübeyyin işbu mahalle şerh verilerek temhir kılındı. Ol babda fermân. Fî 7 Kanunisani sene 95
Gürcizade Hacı Hasan, Kılıçoğlu Şerif, Ellibeşoğlu Mehmed, Gürcizade Emin Efendi, Şirin Beyoğlu Halil, Ömeroğlu Mustafa, Molla Alioğlu Ali Efendi, Dilber Ağa’nın oğlu Dursun, Kara Hasanoğlu Dursun, Maraditli Molla Hasanoğlu Osman.”
Borçka’dan göç eden muhacirlerin adları, sülale adları, kaç kişi oldukları, isim ve yaşlarını gösteren kayıtlar hazırlanarak İstanbul’da Dâhiliye Nezaretine gönderilmiştir. Borçka’dan göç eden bu muhacirler geçici olarak Hopa’nın köylerinde kaldıktan sonra gemilerle İstanbul’a gelmişler ve daha sonra da iskân edilmek üzere İzmit’e geçmişlerdir. Nitekim 22 Aralık 1880 tarihinde yukarıdaki listede ismi geçen muhacirlerinde yer aldığı 50 hane 220 nüfus muhacir adına Dâhiliye Nezaretine verilen dilekçede; Asir Vapuru ile 1880 yılının Haziran ayında İstanbul’a geldikleri ve daha sonra da İzmit’in karşı yakasında Gökçeğaç Pınarı adlı mahalde iskân olundukları belirtilmiştir. Muhacirler iskân olduktan sonra sıtma hastalığına da tutulduklarını beyan etmişlerdir. İzmit’e yerleşme sürecinde muhacirler kimsenin yardımı olmadan kışın barınacak şekilde ufak kulübeler inşa etmişler ve bu sürede ellerindeki bütün parayı da bitirmişlerdir. Sıtma hastalığı muhacirleri çok zor durumda bırakmış hatta yerleştikleri mahalde açık tarla olmadığından ve tarla açmaya dahi güçlerinin kalmadığından kendilerine zahire yardımı yapılmasını talep etmişlerdir. Muhacirlere talepleri doğrultusunda iaşe yardımı yapılmış ve yerleştikleri mahalde kurdukları köye de dönemin padişahı II. Abdülhamid’e izafeten Hamidiye adı verilmiştir.
Hamidiye köyü kurulduktan sonra hemen okul ve cami yapılmış, bölgedeki birçok muhacir köyünün ortasında merkezi bir köy olması nedeniyle de yolu düzeltilmiştir. Köyün kurulmasında ve gelişmesinde Borçkalı Gürcüzade Osman Efendi’nin oğlu Hazine-i Hassa Dava Vekili ve Emlak-ı Hümayun Komisyonu Başkanı Hüseyin Fikri Paşa’nın büyük katkısı bulunmaktadır. İzmit’te Borçka muhacirlerinin yerleştiği Hamidiye köyünün tapuları 5 Ağustos 1888’de verilmiş ve muhacirler tapu defterine “Devlet-i Aliyye Tebasından ve Batum Gürcü Muhacirlerinden” başlığı ile kayıt edilmiştir. Köy 1892 senesinde 92 hanedir. Hamidiye köyünün adı 10 Ocak 1910 tarihinde muhacirlerin geldikleri yer adına izafeten Borçha olarak değiştirilmiş ve resmi yazışmalarda “Borçha-i Osmanî” adı kullanılmıştır. İzmit’in Borçha köyünün 1916 senesinde 125 hane 901 nüfusu ile muhacir köylerinin en büyüğü olduğu görülmektedir. Muhacirlerin köylerine kendi aralarında Yeni Borçka adını verdikleri köylüler tarafından söylenmektedir. Köy sakinlerinden Vedat Sirmen, Hamidiye köyünün kuruluşuna dair yazdığı bir şiirinde bu durumu şöyle anlatmaktadır.
“…İşte hicret başladı 1878 miladi tarihinde
Yeni iskân yerimiz İzmit Kocaeli’nde
Yeni Borçka kuruldu
Kocaeli’nin yüksek bir tepesinde
Borçka’nın yeni ismi artık Hamidiye’dir
Gürcü köyleri içinde inanın nadidedir
Yerleşim tarzı ile güya bir abidedir
Hane itibariyle tam 150 hanedir…”
Hamidiye, günümüzde Kocaeli ilinin Gölcük ilçesine bağlı bir mahalledir. Hamidiye köyü sakinleri, atalarının 93 Harbi’nde Borçka köyünden göç ettiklerini ve Borçka’da akrabalarının olduğunu beyan etmektedirler. Nitekim bu akrabalık bağlarının kesilmediği ve Osmanlı Devleti döneminde de irtibatlarının devam ettiği bazı belgelerden de anlaşılmaktadır. Örneğin; Kadıoğlu Osman ile oğlu Harun Birinci Dünya Savaşı’ndan önce akrabalarını ziyaret amacıyla İzmit’in Borçka (Hamidiye) köyüne gelmiş ancak savaş çıkınca geri dönememiştir. Kadıoğlu Osman ve Harun Borçka’ya dönmek için talepte bulunmuş, yapılan inceleme sonrasında da Dâhiliye Nezaretinden 2 Ekim 1918’de dönüş için gerekli izin verilmiştir.
Borçka’dan göç edenlerin bir kısmı Balıkesir’in köylerine yerleştirilmiştir. Bandırma üzerinden Gönen’e gelen muhacirler buradan da Balya kazasına bağlı Yarışalan Köyüne gelmiş ve üç ay kadar bu köyde kalmışlardır. Göç ettikleri yerlerin bol meyvalık ve ormanlık alanlar olması, ayrıca kiremit, tuğla, çömlek yapımı ile geçindiklerinden dolayı buna uygun toprakların olduğu Armutalan mevkine gelmişler ve buradan geçen derenin iki tarafına Osmaniye ve Selimiye adında iki mahalle oluşturmuşlardır. Başlangıçta 50 hane olarak kurulan Armutalan köyü 1898 senesinde 73 hane, 355 nüfustur. Armutalan köyüne yerleşen Borçka muhacirlerinden bazılarının isim ve doğum tarihlerini gösteren liste şöyledir:
Borçka köyünden toplu göçler dışında bireysel göçler de yaşanmıştır. Borçka köyünden Kara Ahmedoğlu Mahmud bin Hasan ile oğlu Hüseyin hicret ederek Kastamonu vilayetine gelmiştir. Dâhiliye Nezaretinden Hariciye Nezaretine gönderilen 27 Ağustos 1898 tarihli tahriratta; Kara Ahmedoğlu Mahmut ile oğlu Hasan’ın pasaportsuz geldikleri ve hangi tarihte ne sebeple göç ettikleri sorulmuştur. Borçka köyünden Numanoğlu Mehmed bin Mustafa firari olarak 1908 senesinin Haziran ayında İstanbul’a gelmiş ve Osmanlı vatandaşlığına geçmek için talepte bulunmuştur. Yapılan tahkikat sonrasında Mehmed bin Mustafa’nın 30 Ağustos 1910’da vatandaşlığa alınması uygun görülmüştür.
Sonuç
93 Harbi sonrasında Borçka merkezinden göç edenlerin sayısı tam olarak tespit edilememekle birlikte göç eden bazı muhacirlerin isimleri, sülale adları ve yaşları hakkında bilgilere ulaşılabilmektedir. 1878 yılının Ağustos ayında başlayan göçler uzun yıllar devam etmiştir. Toplu göçler dışında bireysel göçler de gerçekleşmiştir. Borçka köyünden göç edenler ağırlıklı olarak İzmit ve Balıkesir’de iskân edilmiştir. Bununla birlikte İstanbul ve Kastamonu’ya göç edenler de tespit edilmiştir.
Bu çalışmada sadece günümüzde ilçe merkezi olan Borçka köyünden göç eden muhacirler incelenmiştir. Borçka’ya bağlı köylerden 93 Harbi sonrasında göç edenler hakkında bu çalışmada bilgi verilmemiştir. Arşiv belgelerinde Borçka’ya bağlı olan Maçahel, Maradit, Deviskel, Beğlevan, Çhala, Soshoba, Murkivet, Klaskur ve Heba gibi köylerden göç eden muhacirlere ait kayıtlar da bulunmaktadır.
Kaynakça
Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi,
BOA, A.MKT.DV, 67/93. – BOA, A.MKT.UM, 1508/59. – BOA, A.MKT.UM, 1428/38.
BOA, A.MKT.UM, 1165/57.- BOA, DH.SN.THR, 11/50. – BOA, HR.İD 16/16.
BOA, HR.TH, 216/35. – BOA, ML,d, 1016. BOA, ŞD, 1637/34.
Kaynak Eserler
ADIN, Hikmet, Kalkınmada Örnek Köy, Armutalan, Emek Matbaası, Balıkesir 1973.
KASAP, Murat, Osmanlı Arşiv Kayıtlarında 93 Harbi Batum Muhacirleri, Gürcistan Dostluk Derneği Yayınları, İstanbul 2018.
