Resul Turan
Artvin tarihine olan ilgi gün geçtikçe artıyor. Bu ilginin arkasında, Artvin’in köklü geçmişe sahip olması yatıyor. Zira Artvin tarih boyunca Hurri, Hitit, İskit, Arsak, Bizans, Hazar, Abbasi, Bagrat, Seçuklu, İlhanlı, Safevi, Osmanlı, Çarlık Rusyası ve kısa süreliğine de olsa İngiltere gibi güçlerin idaresinde kalmıştır. 19. yüzyılda Rusya’nın Kafkasya’daki hâkimiyet alanının genişlemesi ve Tiflis merkezli Kafkasya Naipliği’nin kurulması Artvin üzerine yapılan araştırmaları artırmıştır. Bu amaçla gezginler, askerler, tüccarlar ve din adamları bölgeyi gezmişlerdir. Ziyaretlerin bir kısmı siyasi ve askeri iken bir kısmı da dini amaçlıdır. Bu gezilere dair rapor ve belgelerin çoğunluğu Tiflis başta olmak üzere Moskova ve Petersburg gibi şehirlerde toplanmıştır.
Artvin’i ziyaret edenler arasında yaklaşık üç asır Rusya’yı yöneten Romanov Hanedanı üyeleri de yer almıştır. Büyük Knez Georgiy Aleksandroviç (1871-1899) tatil amacıyla bir süreliğine Artvin’i ziyaret etmiştir. Çoruh Nehri’nden Artvin’e kadar olan yol da bu vesileyle yapılmıştır. Büyük Knez, İskebe Mahallesi’ndeki bir okulda konaklamış, Artvin’i ve doğal güzelliklerini öven sözler sarf etmiştir. Bu ziyaret Rus kamuoyunda Artvin’e olan ilgiyi artmıştır. Rus idaresinde Artvin’in Müslüman göçü verirken yeni yerleşen Ermenilerle de Hristiyan sayısının artması da ilginin sebepleri arasında yer almıştır. Bu durum Artvin tarihine dair yurtdışında yürütülen güncel çalışmaların odak noktası haline gelmiş, hem Osmanlı dönemindeki hem de Rus idaresindeki Ermeni nüfusa dair çalışmalar yapılmıştır.
Artvin tarihine olan ilginin artmasında, 1991 yılına kadarki Sovyetler Birliği’yle olan ortak sınırının etkisi de yadsınamaz. Zira bu durum, yöre halkının anı ve anlatılarında varlığını korumaktadır. Ayrıca, Sovyet sınırında görev yapmış asker, memur gibi görevlilerin anıları da bunda pay sahibidir. Bu bağlamda son yıllarda konuya dair birçok inceleme, derleme ve hatırat yayımlanmıştır. Biz de bu yazıda yakın zamanda Artvin tarihi üzerine yapılan araştırmaları Türkiye’deki Yayınlar ve Yurtdışındaki Yayınlar olmak üzere iki grup halinde inceleceğiz.
Türkiye’deki Yayınlar
Candan Badem’in Çarlık Yönetiminde Kars, Ardahan, Artvin (1878-1918), (Aras Yay. 2021) adlı çalışması Kars, Ardahan ve Artvin’de Rus idaresinin tesisi, işleyişi ve farklı alanlardaki sosyo-ekonomik gelişmeleri ele almaktadır. Bu alanda farklı dillerdeki kaynakları kullanması bakımından Türkçe literatürdeki öncü çalışmalardan biridir. Ayrıca eserde Artvin köylerine dair çok sayıda istatistiki bilgi yer almaktadır.
Ustaoğlu Mahmut Mithat’ın 1339 [1920] tarihli Batum ve Artvin Tarihi (2021) adlı Osmanlıca eseri, Doç. Dr. Ahmet Atalay tarafından günümüz Türkçesine tercüme edilmiştir. Eser, oldukça kısa bir metindir, Artvin’e dair bilinen bilgilerin bir tekrar etmektedir; fakat Artvin tarihine dair en eski basılı metinlerden olması nedeniyle önem taşımaktadır.
Artvin Tarihi: İlk Çağ’dan 1918’e adlı kolektif çalışma Prof. Dr. Mustafa
SıtkıBilgin’in editörlüğünde yayına hazırlanmıştır. Artvin tarihi alanında çalışan akademisyen ve uzmanların katkılarıyla hazırlanan eser, yerel tarihi geniş bir yelpazede ele almaktadır. İlk Çağdan başlayan eser Çoruh Vadisinde Eskiçağ Türk kültürü, İslamlaşma, hâkim devletler ve komşu devletlerle ilişkiler üzerine yoğunlaşmaktadır.
Bir Rus Generalin Günlükleri: Türkiye Gürcistanı’nda Üç Ay, Çev. Rıdvan Atan (İstanbul 2019). Gürcü kökenli bir asker olan Giorgi Kazbegi’nin 1874’te Türkiye Gürcistanı adını verdiği, Osmanlı idaresindeki Yukarı Acara, Şavşat, Ardanuç, Artvin, Borçka, Hopa, Arhavi, Pazar ve Hemşin bölgelerine gezi yapmıştır. Bu gezide almış olduğu notlardan oluşan çalışma Rusça ve Gürcüce yayımlanmıştır. Rıdvan Atan’ın çevirisiyle dilimize kazandırılmıştır.
Rus dilbilimci Nikolay Marr’ın Lazca üzerine araştırma yapmak amacıyla 1990’lerin başında öğrencisi ve yardımcısı Tihonov’la birlikte Türkiye Lazistanı adı verilen coğrafyaya yaptığı yolculuğun notları Yulva Muhurcişi tarafından Lazistan’a Yolculuk (İstanbul 2016) adıyla derlenip Türkçe’ye tercüme edildi.
Eser, Marr’ın Doğu Trabzon, Rize ve Artvin’e yaptığı gezileri kapsamaktadır. Bu inceleme gezileri, 1910 yılında İmparatorluk Bilimler Akademisi Bülteni’nde yayımlanmıştır. Bu incelemede, yazarın dil ile ilgili tespitlerinin yanında, yöredeki yaşama dair birçok farklı ve ilginç bilgi de yer alıyor.
Murat Kasap’ın Osmanlı Arşiv Kayıtlarında 93 Harbi Batum Muhacirleri, (İstanbul 2018) adlı eseri Osmanlı Arşivi’nde yıllar süren araştırmalar sonucunda ortaya çıkmıştır. Yazar 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı sonucu Batum, Acara, Çürüksu, Artvin, Livane, Şavşat, İmerhev, Maçahel, Ardanuç, Murgul, Borçka ve Maradit’ten göç etmek zorunda kalan on binlerce ailenin, Anadolu’nun muhtelif yerlerinde iskânlarının tarihini ele almaktadır. Muhacirlerin geldikleri ve iskân edildikleri yerlerin listeler halinde yer aldığı eser alanının öncü çalışmalardandır.
Yurtdışındaki Yayınlar
Artvin tarihine dair yurtdışında yapılan çalışmalar çoğunlukla Hristiyan nüfus ve Hristiyanlığa ait eserler üzerine yoğunlaşmaktadır. Bu çalışmalar çoğunlukla Rusya ve eski Sovyet coğrafyasındaki Artvin doğumlu Ermeniler ve onların yakınları tarafından yapılmaktadır. Bu bölümde tanıtılacak olan eserler Artvin tarihine dair yabancı yazarlar tarafından kaleme alınmış ve yakın dönemde yayınlanmış bazı kitaplardan oluşmaktadır.
Bu çalışmalardan ilki Rusya Pyatigorsk Devlet Üniversitesi’nde öğretim görevlisi olan Ermeni kökenli Viktor Zavenoviç Akopyan’ın hazırladığı Starıy Artvin: İstoriko-Kulturnıy Oçerk, [Eski Artvin: Tarihi-Kültürel Denemeler] (Pyatigorsk 2012) adlı Rusça eserdir. Artvin’deki Ermeni izlerine yoğunlaşan eser, beş bölümden oluşmaktadır: I. Bölüm: Çoruh Bölgesi ve Artvin’in Tarihi ve Coğrafi Tanıtımı. II. Bölüm: Artvinlilerin Maddi Kültürü. III. Bölüm: Artvin Ermenilerinin Dini Kültürü. IV. Bölüm: Terk Edilmiş Gemi. V. Bölüm: Portreler. Akopyan’ın çalışması Rusya ve Avrupa’da oldukça ilgi görmüş ve literatürde girmiştir.
Viktor Zavenoviç Akopyan’ın Artvin’e dair kaleme aldığı bir diğer kitap Artvin: Ostavlennaya Rodina na Beregu Çoroha, [Çoruh Kıyısında Terk Edilmiş Vatan] (Moskova 2013) adlı Rusça eserde, Akopyan Türk ve Gürcü tarihçilerin tarihi çarpıttığını iddia etmekte ve kendince düzeltmektedir. Artvin kökenli tanınmış kişilere ayrı bir bölüm ayırmıştır. 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda Kafkasya Cephesi kumandanlığı yapmış olan M. Loris-Melikov, 1958 ve 1963’te papalığa aday gösterilen Kardinal Grigor-Petros Aghajanyan, Ermenistan Komünist Partisi Merkez Komitesi birinci sekreteri olan Yakov Zarobyan ve Sovyet döneminin ünlü futbolcusu Nikita Simonyan Artvin kökenli Ermeniler arasındadır.
Son yıllarda Artvin üzerine yayınların arttığı bir diğer ülke Gürcistan’dır. Ortak sınır ve tarihsel ilişkiler nedeniyle Gürcü toplumunda Artvin’e özel bir ilgi söz konusudur. Batum Şota Rustaveli Üniversitesi tarafından hazırlanan Sarp (Batum 2015) adlı çalışma, farklı yazarların eskiçağlardan Sovyetler Birliği dönemine kadar Sarp bölgesinin tarihi ve kültürünü konu alan makalelerinden oluşmaktadır. Genel itibariyle bu makalelerde bölgenin tarihi, Sarp Köyü, yerleşim yerleri, ekonomik faaliyetler, tarihsel süreçte sınır güvenliği, anlatılar; Laz kültürü, masallar, şiirler, yöredeki dil özellikleri gibi başlıklar altına yerel hayatın birçok yönü ele alınmıştır.
Gürcistan’da yayımlanan Artvin’e dair önemli bilgiler ihtiva eden bir diğer çalışma ise Mirian Hostaşvili’nin Artvini Kartuli Presis Purtslebze [Gürcü Basının Sayfalarında Artvin] (Tiflis 2020) adlı çalışmasıdır. Çarlık dönemi Gürcü basınında çıkan haberlerin bir derlemesi olan eserde; Artvin, Şavşat, Borçka ve diğer yörelerle ilgili basında yer alan haberlere yer verilmiştir. Bu materyallerde yörenin, özellikle kırsal kesimin mevcut durumu ve tarihine dair çeşitli bilgiler mevcuttur.
Artvin’e dair Aleksandr Petroviç Sukoyan’ın Artvin i Artvintsı: İstoriko-Etnografiçeskiy Oçerk [Artvin ve Artvinliler: Tarihsel ve Etnografik Bir Deneme] (Tiflis 1983) adlı risalesinde yörenin tarihi, Ermeni nüfusun göçü, Artvin yemekleri, giysileri ve ritüelleri üzerinde durmaktadır. Bu başlıklardan anlaşılacağı üzere eser temelde Ermeni nüfusu üzerine yoğunlaşmaktadır. Yazar Sukoyan’ın önemli bir özelliği de Artvin’e dair her türlü tarihi materyal ve belgeleri toplamasıdır. Bunlar aracılığıyla kapsamlı bir Artvin tarihi yazmayı planlamasına rağmen yazarın ömrü buna vefa etmemiştir. Bu hususta bir başka önemli nokta ise toplanan kaynakların şu anda nerede ve kimlerin elinde olduğudur.
Rusya’nın Kafkasya’ya hâkim olma sürecinde birçok Ermeni orduda görev almıştır ve bunların temel hedeflerinden birisi de kendi devletlerini kurmak olmuştur. Ermeniler Batum, Tiflis, Bakü gibi şehirlerde ticari ve idari olarak güçlenmişlerdir. Bu yüzden 19. yüzyılda Anadolu’dan göç eden Ermeniler için Kafkasya önemli bir merkez olmuştur. Ermeni göçmenlerin her türlü beslenme, barınma ve eğitim ihtiyacının karşılanması amacıyla, 1881 yılında kurulan Armanskie Blagotvoritelnoye Obşestvo (Ermeni Hayır Cemiyeti) başta olmak üzere, farklı cemiyetler kurulmuştur. Ermeni Hayır Cemiyeti’nin bir şubesi de Artvin’deki Ermenilere yardım amacıyla faaliyet göstermiştir. Günümüzde Rusya’nın farklı şehirlerinde etkinliklerini sürdüren cemiyetin Krasnodar şubesinin desteğiyle Armyane Priçernomorya Entsiklopediya-I [Karadeniz Bölgesi Ermenileri Ansiklopedisi-I] (Moskova 2020) adlı ansiklopedik bir çalışma yayımlanmıştır. Çalışmada Ermeni tarihindeki önemli kişi, yer ve terimlere yer verilmiştir. Artvin özelinde ise farklı başlıklar altında dil, din, etnik yapı, nüfus, coğrafya gibi tarihi bilgiler ile Artvin doğumlu Ermeniler ve aileler ele alınmıştır. Bu bilgilerde çoğunlukla Hristiyanlık vurgusu ön plana çıkarılmıştır.
Mevcut çalışmaların yanında, özellikle son yıllarda Rusya, Gürcistan, Ermenistan, Norveç, Amerika, İngiltere, Almanya gibi ülkelerde Artvin’e yönelik yüksek lisans ve doktora çalışmaları desteklenmektedir. Bu çalışmaların ortak noktası ise bölgedeki dil, etnik yapı ve Hristiyanlığa ait eserlerdir. Bunun dışında, askeri tarih alanında Çarlık ve Sovyet Rusya ordusunda görev yapmış Artvin doğumlu asker biyografileri de son dönemlerde göze çarpan çalışmalar arasında yer almaktadır. Ayrıca internet üzerinden yapılan çalışmalarda da önemli bir artış yaşandığı görülmektedir. Özellikle Rusça, Ermenice ve Gürcüce web sitesi sayısı her geçen yıl artmaktadır. Facebook, VK gibi sosyal medya sitelerinde “Artvin ve Artvinliler” sayfasının Rusça, Ermenice başlıkları altında belge, görsel malzeme, hatırat gibi farklı tarihi materyaller paylaşılmaktadır. Son dönemlerde Rus Devlet Arşivleri’nin paylaşıma açtığı veri tabanı da bu kaynaklar arasında ön plana çıkmaktadır. Arşivin internet sitesi aracılığıyla Artvin doğumlu Rus vatandaşlarının bilgilerine ulaşım mümkündür. Bu hizmete çevrimiçi olarak da erişim sağlanabilmektedir.
Artvin coğrafyası ve tarihine yönelik artan ilgi, birçok alanda bilgi kirliliğini beraberinde getirmektedir. Bilimsel değerlendirmeden uzak, sadece iddialar üzerinden propaganda şeklindeki çalışmalar farklı sorunlara neden olmaktadır. Özellikle yurtdışındaki çalışmalarda belirli bir alana ağırlık verilmesi, konunun tek taraflı bir şekilde ele alınmasından öteye gidememektedir. Son dönemde tarih araştırmaları konusunda Osmanlı ve Rus arşivleri oldukça geniş belge koleksiyonlarına sahiptirler. Bu belgelerin yeni araştırmalarda incelenmesi ve tarihsel eleştiri süzgecinden geçirilerek değerlendirilmesi Artvin tarihi için önem taşımaktadır.
