Taşınmaz Kültür Varlığı Zengini Artvin

Osman Aytekin

Osmanlı Devleti’nde “Asar-ı Atika”, Cumhuriyet’in 1980’li yıllarına kadar “Eski Eser” olarak tanımlanan ve günümüzde 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’nun 3/a (1) maddesinde tanımlanan kültür varlıkları; “Tarih öncesi ve tarihi devirlere ait bilim, kültür, din ve güzel sanatlarla ilgili bulunan veya tarih öncesi ya da tarihi devirlerde sosyal yaşama konu olmuş bilimsel ve kültürel açıdan özgün değer taşıyan yer üstünde, yer altında veya su altındaki bütün taşınır ve taşınmaz varlıklardır.”

Artvin iline yönelik ilk taşınmaz kültür varlıklarının tespit ve tescili ile ilgili resmi çalışmalar Ankara merkezli T.C. Kültür Bakanlığı Gayrimenkul Eski Eserler ve Anıtlar Yüksek Kurulu (GEEYAK) tarafından başlatılmış, 337 numaralı 04.02.1982 tarihli toplantısında hepsi Artvin kent merkezine ait, ekseriyeti sivil mimarlık örnekleri olmak üzere toplam 37 adet mimari yapı ilk kez tescillenmiştir. 1982 yılından 2020 yılına kadar ise değişik dönem ve özelliklerde aşağıdaki tablodan da izleneceği gibi 326 adet taşınmaz kültür varlığı tescillenmiştir. Bunun yanında 9 adet de sit alanı belirlenmiştir.

Şavşat (Satlel) Kalesi: Türkiye’nin Doğu Karadeniz Bölümü’nde, Artvin kent merkezine yaklaşık 67 km uzaklıkta bulunan Şavşat Kalesi, Artvin-Ardahan bağlantılı karayolunun üzerinde, ilçe girişinde yer alan Söğütlü (Satlel) Mahallesi’nin sınırları içerisinde, ilçe merkezine ise 3 km mesafededir. Mülkiyeti Maliye Hazinesine ait olan kale; 207 ada, 61 numaralı parselde kayıtlı olup çevresi ile birlikte 12744,93 m²lik alana sahiptir. Surlarla çevrelenmiş bulunan asıl kazı alanı ise oval planlı ve 66.75 x 60.80 m ölçülerinde toplam 4058,40 m² büyüklüğündedir. Kendi içerisinde kot farkı bulunan kale, batıdan doğuya doğru yükselen meyilli bir iç alana sahip olup ortalama rakımı 941 m’dir. Kaleye giriş, güneydoğu sur duvarı üzerinde yer alan bozulmuş durumdaki açıklıktan sağlanmaktadır. Buraya, kalenin güney eteğini oluşturan oldukça dik durumdaki ve alt tarafı karayolu ile sınırlanan güzergâhla ulaşılmaktadır. Bu güzergâh dışında kaleye çıkmak hemen hemen mümkün değildir.  İki derenin kesiştiği vadi içerisinde yüksek bir kayalık üzerinde şekillenen kalenin üç yönden etrafı; karayolu, Şavşat çayını oluşturan Tigrat ve Mansuret Dereleri ile çevrelenmiştir. Kuzey yönünden ise Söğütlü Mahallesine ait arazi ile komşuluğu bulunmaktadır.  Kale, meskûn mahallin dışında yer almaktadır.

2007 yılında başlanıp 2018 yılına kadar hiç ara verilmeden devam eden arkeolojik kazı çalışmaları;  büyük bir bölümü Kültür ve Turizm Bakanlığı’nın olmak üzere,  mensubu bulunduğum Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi’nin de maddi kaynakları ile yürütülmüştür. Hemen hemen her yıl Temmuz-Ekim aylarında ortalama 2,5 ay çalışılmış olup mevcut kazı alanın % 90’ının kazısı bitirilmiştir. Bu süreçte dahi çok sayıda insan tarafından ziyaret edilen kalenin, restorasyon sonrasında ülkemizin ve şehrin kültür ve turizm hareketliliğine önemli katkılar sunacağı anlaşılmaktadır.

Tibet /Tbeti Manastırı: Artvin ili, Şavşat ilçesi, Cevizli köyü, Cami Mahallesi’nde yer almaktadır. Günümüze sadece kilise ve şapeline ulaşabilen yapının, yöreye egemen olan Hristiyan Bagratlı Prensi Aşot Kohi (899-914) tarafından 10. yüzyılın başlarında inşa ettirildiği bilinmektedir. Kilise,12. ve 15. yüzyıllarda onarımlar görmüştür. Manastır, 123 ada ve 9 parselde; 2.314,15 m² den oluşan geniş bir bahçe içerisinde yer almaktadır. Kilise, şapeli ile birlikte 663 m2 alanı kaplamaktadır.

Yörenin 16. yüzyılın ortalarında Osmanlı egemenliğine katılmasının ardından manastır kilisesi, 1702 yılından itibaren cami olarak işlev görmeye başlamıştır. 1885 yılında düşen yıldırım sonucu zarar görmesi ve 1889’da ise köyde yeni bir cami yapılması neticesinde, mevcut yapı terk edilmiş ve kendi kaderiyle baş başa bırakılmıştır. 1950’li yıllara kadar önemli ölçüde ayakta kalmayı başarmıştır. 1950’li yılların başında fiziki müdahalelerde bulunularak yapıya zarar verilmiş ve 1953 yılında da kubbeli üst örtünün tamamen iç mekâna çökmesi sonucu bugünkü harabe durumuna gelmiştir. 1987 yılında taşınmaz kültür varlığı olarak tescillenmiştir. 2020 yılında, Erzurum Müze Müdürlüğü başkanlığında “Tibet (Tbeti) Manastırı Koruma ve Temizlik Çalışmaları Projesi” başlatılmıştır.

Gevhernik Kalesi: Artvin ili, Ardanuç ilçesi, merkez Adakale Mahallesi sınırları içerisinde, Artvin kent merkezine 39 km uzaklıkta bulunmaktadır. Gevhernik adı, Farsça cevher anlamına gelmekte olup, Osmanlı döneminde bu ismin verilmiş olmasının nedeninin çevresindeki gümüş madeninin işletilmesi olduğu düşünülmektedir. Bugünkü Ardanuç ilçesi şehir merkezinin kuzeybatı yönünde yer alan kale, kent ve içkale (stadel) olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır. Üç yönden derin vadilerle şekillenen kalenin kent olarak nitelenen alt kottaki şehir kısmı günümüzde mahalle olarak işlevini sürdürürken, kentin batı yönünde anakaya üzerinde yükselen içkale Osmanlı Dönemi’nde terk edilmiştir. Gevhernik Kalesi, Trabzon K.T.V.K.B.K. tarafından 26.07.2002/4493 ve 14.11.2003/4870 ve sayılı kararlarla I. Derece Kentsel Arkeolojik Sit Alanı ve III. Derece Doğal Sit Alanı olarak tescillenmiştir.

Kültür ve Turizm Bakanlığı 2020 yılı kayıtlarına göre Gevhernik Kalesi’nin de içinde yer aldığı Adakale Mahallesi’nde, Gevhernik Kalesi, İskender Paşa Camii, 3 adet türbe, kale hamamı, Adakale Mahallesi tarihi konut (Ardanuç Kültür Evi), 4 adet konut, 6 adet dükkân (Arastadan Kalan), 4 adet çeşme olmak üzere toplam 21 adet tescilli taşınmaz kültür varlığı bulunmaktadır.

Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi adına, T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığının izin ve destekleri ile Artvin Valiliği ve Ardanuç Kaymakamlığı başta olmak üzere projeye destek veren diğer kurumlar sayesinde 2021 yılında Dr. Öğr. Üyesi Osman Aytekin başkanlığındaki ekiple başlanacak olan ”Ardanuç-Gevhernik Kalesi Örenyeri: Kazı, Restorasyon ve Çevre Düzenlemesi Çalışması” ile 10 yıl içerisinde çok sayıda taşınmaz kültür varlığının kazı ve restorasyon çalışması tamamlanarak alanın ören yeri niteliğine dönüşmesi hedeflenmektedir.

Sonuç olarak; yukarıda kısaca özetlemeye çalıştığımız Artvin ili ve ilçelerindeki bazı taşınmaz kültür varlıklarının korunmasına ilişkin olarak T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı tarafından 1982 yılında başlatılan tespit ve tescil çalışmaları, başta şahsım olmak üzere çeşitli üniversitelerden bilim adamlarının yürüttüğü incelemelerle zenginlik kazanmış ve böylece Artvin’in taşınmaz kültür varlığı potansiyeli ortaya konmuştur. Erzurum Koruma Bölge Kurulu tarafından yürütülen tespit çalışmaları hâlihazırda devam etmektedir. 1991 yılından başlayarak hiç ara vermeden yaklaşık 30 yıldır bölgede yürüttüğümüz araştırma ve kazı çalışmalarıyla elde edilen veriler ulusal ve uluslararası sempozyum, panel ve çeşitli bilimsel etkinliklerde makale ve bildiriler şeklinde yayımlanmıştır. Bunların yanı sıra iki de kitap yayımlanmıştır. Bunlardan başka, elimizde çok geniş verilerimiz bulunmakta olup, Artvin merkez ilçeden başlayarak sırası ile diğer tüm ilçeler için birer kitap yayınlama çalışmalarımız devam etmektedir.

Taşınır kültür varlıklarına gelince, bunca çabamıza rağmen Artvin iline ait T.C.Kültür ve Turizm Bakanlığına bağlı bir müze açılamamıştır. Bu yüzden, Artvin kökenli eserler çevre illerdeki müzelerde yer almaktadır. Ne yazık ki bir kısmı da yurtdışına kaçırılmıştır. Şavşat Kalesi kazı sırasında çıkan taşınır kültür varlıkları Rize Müzesine teslim edilmiştir. Şavşat- Cevizli Köyü’ndeki Tibet /Tbeti Manastırındaki buluntular ile Ardanuç-Gevhernik Kalesi’nde ortaya çıkacak taşınır kültür varlıklarını ise Erzurum Müzesi’ne teslim etmemiz gerekmektedir. Artık bu kültür taşımacılığına son vermenin zamanı geldi geçiyor, bize de bunun duyurulması kalıyor.

Kaynakça

AYTEKİN, O. (1999). Ortaçağdan Osmanlı Dönemi Sonuna Kadar Artvin’deki Mimari Esereler, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.

AYTEKİN, O. (2018). Taşların Hikayesi 2007-2016 Şavşat Kalesi Kazı Çalışmaları, Ankara: Şavşat Belediye Başkanlığı Yayınları.

BAYRAM, F. (2005). Artvin’deki Gürcü Manastırlarının Mimarisi, İstanbul: Ege Yayınları.

EDWARS, R.W. (1986). The Fortifications of Artvin: A Second Preliminary Report on the Marclands of Northeast Turkey, DOP, Sayı: 40, s.162-182.

HOŞTARİA, D. (2005) Klarcetis Eklesiebi da Monastrebi, Tbilisi: Artanuci Yayınları. Tbilisi (Gürcüce)

KADİROĞLU, M.-İŞLER, B. (2010). Gürcü Sanatının Ortaçağı, Ankara: Onur Matbaacılık.

KÖROĞLU, K. (1998).Artvin’de Eski Yollar Ve Köprüler, Artvin Dergisi, Sayı:7, s.16-21.

MARİ, N. (2012). Şavşetsa Da Klarcetşi Mogzaurobis Dğiurebi, Batumi: Şota Rustaveli Devlet Üniversitesi Yayınları (Gürcüce).

MUVAHHİD ZEKİ,  (2010). Artvin Vilayeti Hakkında Malumat-ı Umumiye (Yayına Hazırlayan: M.Demirel), İstanbul: Yusufeli Belediyesi Yayınları.

YILDIZTAŞ, M. (2012). Osmanlı Kayıtlarında Gürcistan ve Gürcüler, İstanbul: Gürcistan Dostluk Derneği Yayınları.