Murat Yüzbaşıoğlu
Devlet Arşivleri Başkanlığında Bulunan 1835 Yılına Ait Artvin İle İlgili Nüfus Defterleri
Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivleri Daire Başkanlığı’nda 1831 yılı ve sonrasında yapılan nüfus sayımlarını içeren nüfus defterleri mevcuttur. Bugünkü Artvin ili sınırları içerisinde bulunan idari birimlerle ilgili birinci elden ilk kaynağa dayalı nüfus defterlerindeki bilgilerin yöre insanının belleğinde yeni bilgi ve açılımlar oluşturacağı kanaatindeyim.
Nüfus defterlerinde yerleşim birimlerinde sayım yapılırken mevcut tüm erkek nüfus hane ve şahıs numarası verilerek yeni doğmuştan en yaşlısına kadar yaşı, boyu, bıyığı, sakalı ve şöhretli olduğu aile ismi ile birlikte tarif edilerek defterlere yazılmıştır. Nüfus sayımından sonra meydana gelen doğum, ölüm, başka yerlere gidenler, nakil edilenler ve başka yerlerden gelenler gibi değişiklikler deftere tarihleriyle birlikte kayıt edilmiştir.
Öncelikle şunu belirtmek gerekir ki 1835 yılındaki idari yapıda bugunkü Artvin sınırları içerisinde coğrafi şartlardan dolayı Çıldır Elaleti’ne bağlı Livane, Kiskim, Ardanuç, Satlil, Mirhev ve Macahel sancakları ile Trabzon eyaletine bağlı Goniya sancakları mevcut idi. Livane sancağı, Livane ve Livane-i Ulya sancağı diye ikiye ayrılmıştı. 2766 numaralı Livane sancağı nüfus defteri; Artvin merkez mahalleleri olan Çarşu diğer adı Turkize?, Ortacami, Dere diğer adı Haşaraza ve Korzul mahalleleri ile Murgul nahiyesine bağlı Nacviya, Kartla, Trapen-i Ulya ve Süfla, Zansul, Kebarcet, Tihlazor, Orci, Küre-i Süfla, Avana, Adoça, Baga, Civan, Koridet, Eregune, Osmal, Bicur, Gevil, Gurbin, Durçe, Başköy, Gokliyet, Çihalet, Hatila, Urzuma, Omana, Küre-i Ulya, Arhva ve Poroset köylerini içermektedir.
2767 numaralı Livane sancağı defteri Berta, Sinkot ve Heba nahiye ve köylerini; 2768 numaralı Livane-i Ulya sancağı defteri Sirya, Kavkas ve Bedazor nahiye ve köylerini; 2761 numaralı defter Ardanuç livası köylerini, 2769 numaralı defter Macahel sancağı köylerini ve 1170 numaralı Goniya livası defteri Goniya kazasına bağlı Goniya, Beğlevan, Batum ve Erge nahiyeleri nüfusunu içermektedir. Yine 2779 numaralı defterde Çıldır eyaletinde mevcut başta Livane, Kiskim ve Ardanuç livalarında bulunan Müslüman olmayanların nüfus kayıtları bulunmaktadır.
2765 numaralı Kiskim (Yusufeli) sancağı nüfus defterinde; Kiskim nefs, Petekre/Pertekrek, Dörtkilise, Kisporot, Hermut/Hemrut, Hevek, İşpoz, Lök, Oşnak, Göcek, Kolik, Ersis, Hungamek, İsasor, Culgas/Cörgens, Kargörmüş/ Kerekermiş/Karkürmüş, Divinser (Tivasor/Tavasor), Muhorkod, Nihah ve Kodeşin/ Kodreşin köyleri nüfusu kayıtlıdır.
2771 numaralı Mirhev sancağı nüfus defteri; Vil, Zitviyet, Garkilob, Cinal, Sihiya, Dabazuril, Zendoba, Sivirevan, Zetilet Agara, Zagalesmer, Deyoban, İphodol, Oba, Zakiyet, Bazgiret, Daba, Hozoril, Zivos, Çukur ve Çihishev köylerini; 2775 numaralı Satlel livası nüfus defteri ise Satlel köyü ve mahalleleri olan Dabagetil, Sabudara, Mozgel ve Gurnatel mahalleleri ile Sinkot, Zata, Sırasinkot, Muhoban, Mokta, Seshalavur, Sorsel, Kotetris, Virhunal, Hantuşet, Samçel, Mamanetis, Guçen, Şavket, Süles-i Ulya, Süles-i Süfla, Balvana, Mirya, Suhloban, Tabat, Sihizir, Cuvareb, Okitmantaba, Ahaldaba, Diğer Balvana ve Ogrobaget köylerini ihtiva etmektedir.
1165 numaralı Goniya livası nüfus defterinde Arhavi kazasına bağlı Arhavi, Hopa ve Viçe nahiyeleri ile Arhavi kazasına bağlı Çarnovat, Galat, Kordelit, Kudonit-i Süfla, Kudonit-i Ulya, Çukolvat, Orci Başköy, Ortaköy-i Orci, Orci Papilat, Üçırmak, Çarnovat (Taife-i Ekrad), Ciyeryazan, Isıdere Sidre, Pilarget, Orci Kanbarna, Namşit, Orci Poticur köyleriyle Hopa nahiyesine bağlı Kaya, Hopa bucağı, Orta Hopa, Peronit, Hopa Başköy, Sundura, Kuledibi, Ardala, Zurpici, Zalona ve Çavuşlu, Çat İçkale, Mamanat İçkale, Diğer Mamanat İçkale, Kostanat İçkale, İçkale Market, İçkale Düzköy, İçkale Higoba, İçkale Dakvara, İçkale Pençoret ve İçkale Başköy köyleri nüfusu mevcuttur.
2766 NUMARALI LİVANE SANCAĞI NÜFUS DEFTERİNİN DEĞERLENDİRİLMESİ
Artvin Merkez Mahalleleri
Defterde dört mahalledeki Müslümanların nüfus sayım sonuçları bulunmaktadır. Artvin merkezde Müslümanlar; Çarşu diğer adı Torkize, Ortacami, Dere diğer adı Haşaraza ve Korzul mahallelerinde yaşamakta idiler. Müslüman olmayan Ermeniler ise NFS 2779 numaralı defterdeki kayıtlara göre yukarıda belirtilen mahallelerde bulunmakla birlikte Artvin’in diğer iki mahallesi olan Balcılar ve Haypet mahallelerinde meskun idiler. Böylece Artvin merkezde Hicri 1251, Miladi 1835 yılında Çarşu, Ortacami, Dere diğer adı Haşaraza, Korzul, Balcılar ve Haypet mahalleleri mevcut idi.
Murgul Nahiyesi Köyleri
Murgul nahiyesine bağlı Nacviya, Kartla, Trapen-i Ulya ve Süfla, Zansul, Kebarcet, Tihlazor, Orci, Küre-i Süfla, Avana, Adoça, Baga, Civan, Koridet, Eregune, Osmal, Bicur, Gevil, Gurbin, Durçe, Başköy, Gokliyet, Çihalet, Hatila, Urzuma, Omana, Küre-i Ulya, Arhva ve Poroset köylerindeki Müslüman nüfus kayıtları mevcuttur
Artvin Merkez ile Murgul Nahiyesindeki Nüfus
Yukarıdaki tabloda belirtildiği gibi Artvin merkezdeki mahallelerde 1835 yılında 415 hanede 1.028 erkek nüfus mevcuttur. Genellikle toplumlarda kadın ve erkek nüfusun birbirine yüzde olarak yakın olduğu düşünüldüğünde Artvin merkezdeki toplam erkek ve kadın nüfus 2.056 kişidir. 1835 yılından sonra doğan çocuklar toplam nüfusa ve istatistik cetvellerine dahil edilmeyip defterin birinci sayfasında bulunan fihristteki rakamlar değerlendirilmiştir. Nüfus defterleri mahallinde yazıldıktan sonra İstanbul’a gönderilmiş sonradan doğan çocuklar mahallinde hazırlanan ilmühaberlerle İstanbul’daki ana deftere eklenmişlerdir.
Artvin’de Müslüman nüfusun en kalabalık olduğu mahalle Ortacami Mahallesi olup toplam nüfusun %52.33’ünü oluşturmakta, daha sonra Çarşu, sonra Dere ve daha sonra da Korzul Mahallesi gelmektedir.
Yukarıdaki tabloda görüldüğü gibi 1835 yılında Murgul nahiyesine bağlı olan köylerde 1.061 hanede 3.161 erkek nüfus bulunmakta idi. Genellikle toplumlarda kadın ve erkek nüfusun birbirine yüzde olarak yakın olduğu düşünüldüğünde Murgul nahiyesi köylerindeki toplam erkek ve kadın nüfus 6.322 kişidir.
Artvin merkezdeki 1.028×2=2.056, Murgul nahiyesi köylerindeki 3.161×2=6.322 nüfusla birlikte 1835 yılında Artvin merkez ve Murgul nahiyesi toplam Müslüman nüfus 8.378 kişidir.
Murgul nahiyesi köyleri içinde %10,5 oranıyla en çok nüfus Hatila köyünde mevcut olup daha sonra yüzdelik sırasıyla %6,39 oranıyla Arhva, %6,32 oranıyla Gevil, %5,50 oranıyla Trapen-i Ulya ve Süfla, %4,87 ile Zansul ve diğer köyler takip etmekte idi.
Artvin Merkez Kasabasıyla Murgul Nahiyesi Köylerine Dışardan Gelip Yerleşenler
Artvin merkez mahallelerine farklı yerlerden insanlar gelmişlerdir. Bu gelenler nüfus sayımı yapıldıktan sonraki ay ve senelerde geldikleri için defterde mevcut fihristteki toplam nüfusa dahil edilmemişlerdir. Defterde gelen ifadesi için “geldi” anlamında kullanılan Farsça “amed” sözcüğü kullanılmıştır. Kişilerin geldikleri yerler “amed”, “amed an-müceddeden kayd-şode”, “müceddeden kayd-şode, “amed an-tahrir-mande” ifadeleri ile bazı kayıtlarda belirtilmemiş bazılarında ise belirtilmiştir.
Artvin’deki mahallelere Asitane (İstanbul, Payitaht-Saltanat merkezi), Batum ve Ardahan gibi Artvin’in dışından gelinen şehirler olduğu gibi Livane sancağındaki köy ve Artvin’deki mahalleler arasında da nüfus değişimleri olmuştur. Çarşu mahallesine 9, Ortacami mahallesine 2, Dere mahallesine 12 ve Korzul mahallesine 1 kişi gelmiştir.
Murgul nahiyesi köylerine Gürcistan, Kiskim, Asitane (İstanbul, Payitaht-Saltanat merkezi) ve Bağdad gibi Livane livasının dışından gelinen şehirler olduğu gibi Artvin’deki köy ve mahalleler arasında da nüfus değişimleri olmuştur. Zansul köyüne Gürcistan’dan, Tihlazor köyüne Kiskim sancağından, Orci, Avana, Koridet, Çihalet, Omana ve Arhva köylerine İstanbul’dan ve Küre-i Süfla köyüne Bağdat’dan insanlar gelip yerleşmişlerdir.
Artvin Merkez Kasabasıyla Murgul Nahiyesi Köylerinden Gidenler ve Gidilen yerler
Artvin merkez mahallelerinden başta İstanbul olmak üzere Mısır, Medine-i Münevvere, Bursa, Ardahan, Poshov, Erzurum, Kars, Ahısha, Şavşad, Taşköprü ve Livane livasının köylerinden Hatila, Omana, Cilcim, Utav, Varaçkan ve Balh köylerine ticaret, tahsil ve muhacir olarak gitmişlerdir. Ayrıca askerlik amacıyla da gidenlerle birlikte toplam 87 kişi 1835 yılı ile 1842 yılları arasında Artvin merkez mahallelerinden başka yerlere gitmişlerdir. Gidilen yerlerden en çok İstanbul’a 32, Ahısha’ya 6, Mısır’a 4, Poshov’a 4 ve Şavşat’a 5 kişi gitmiştir. Gidiş tarihi belli olmayanlar ise sayım yapıldığı sırada Artvin’de bulunmadıkları için yalnızca nerede oldukları isimlerinin üzerinde belirtilmiş olup hangi tarihte gittikleri belirtilmemiştir.
Murgul nahiyesi köylerinden başta İstanbul (Asitane) olmak üzere Mısır, Haleb, Bağdad, Şam, Rumeli, Bursa, Aydın, Kars, Trabzon, Amasya, Gürcistan, Engüri (Ankara), Lazistan ile Kıbrıs, Midilli ve Sakız adaları ve Livane livasının köylerinden Melo, Sot ve Kartla köylerine; askere, gurbete ve başka diyarlara 373 kişi 1835 yılı ile 1841 yılları arasında ticaret, tahsil, çalışmak ve muhacir (tavattun) olarak gitmişlerdir. Gidiş tarihi belli olmayanlar ise sayım yapıldığı sırada Artvin’de bulunmadıkları için yalnızca nerede oldukları isimlerinin üzerinde belirtilmiş olup hangi tarihte gittikleri belirtilmemiştir.
Kaynakça
BOA. NFS.D (Başkanlık Osmanlı Arşivi, Nüfus Defterleri): 1165, 1170, 2765, 2766, 2767, 2768, 2769, 2771, 2775, 2779.
