Volkan Dede
Karçal Dağları’na ister Şavşat tarafından Çukunet ve Mereta Yaylası isterseniz de Borçka Beyazsu Yaylası güzergâhlarından çıkın büyüleyici doğal güzelliklerle karşılaşacaksınız. Karçal Dağları; coğrafi yapısı, buzul gölleri, vadileriyle yörenin yaylacılık kültüründe çok önemlidir. Karçal Dağları, Karadeniz Bölgesi’nin Doğu Karadeniz Bölümü’nde; Artvin il merkezinin kuzeyinde, Şavşat ile Borçka ilçeleri arasında yer alır. Gürcistan sınırına kadar devam eden kütle, yer yer 3000 m yükseltiyi aşan zirvelerden oluşur.
Karçal Dağları’nın Fiziki Coğrafya Özellikleri
Genel yapı itibariyle güneyden kuzeye doğru alçalma eğilimi gösteren Karçal Dağları, üç farklı doruklar topluluğunun [Karçal Dağı (3431 m), Ziyaret Dağı (3200 m) ve Büyükmera Dağı (3035 m)] birleşmesinden oluşmaktadır. Karadeniz’e kuş uçuşu olarak yaklaşık 40 km uzaklıkta yer alan yapı, Doğu Karadeniz Dağları’ndan Çoruh Nehri ile ayrılmaktadır. Küçük Kafkaslar’ın en batı uzantıları olup aynı zamanda Büyük Kafkaslar ile Doğu Karadeniz Dağları arasında bağlantıyı oluşturmaktadır. Karçal Dağları adeta iki kütle arasında bir geçiş güzergâhıdır.
Karçal Dağları, genel olarak buzullar tarafından aşındırılmış ve akarsular tarafından derince yarılmıştır. Doğu ve kuzey yamaçları buzullaşmadan daha fazla etkilenmiştir. Karçal Dağları 4-5 km’lik kısa mesafelerde 1300 m ile 3431 m arasında değişen yükseltilere sahiptir. Bu özelliği nedeniyle çevresine hâkim bir karakterdedir. Alanın güneybatısı ile kuzeydoğusu arasındaki kuş uçuşu uzaklık yaklaşık olarak 20 km olup doğu-batı yönlü genişliği ise 10 km’dir. Karçal Dağları; Karçal Dağı (3431 m), Ziyaret Dağı (3200 m) ve Büyükmera Dağı (3035 m) olmak üzere üç morfografik birimden oluşmaktadır.
Kabaca kuzey-güney doğrultuda uzanış gösteren su bölümü çizgisi üzerinde, alanın en yüksek tepeleri olan Karçal Tepesi (3431 m) ile Göl Tepe (3255 m) yer almaktadır. Alanın en büyük akarsuyu, su bölümü çizgisinin doğusunda yer alıp güneydoğu yönünde akış gösteren Çermik Deresi’dir. Çermik Deresi ile daha kuzeyde kuzeybatı yönlü akış gösteren Tavgala Deresi, Karçal Dağı’nı Ziyaret Dağı’ndan ayırmaktadır. Su bölümü çizgisinin batı bölümünde yer alan Beyazsu ile Arpa Deresi ise batı yönünde akış göstermektedir.
Ziyaret Dağı, 1500 m’lik yükseltilerden 3200 m’lik yükseltilere kadar devam eden araştırma alanının orta bölümünü oluşturmaktadır. En yüksek noktası 3200 m’deki Ziyaret Tepesi’dir. Alan yaklaşık olarak güneydoğu kuzeybatı yönünde 8 km uzunluğa, kuzeydoğu güneybatı yönünde ise 5 km genişliğe sahiptir. Alanın en büyük akarsuyu bu çizginin doğusunda yer alan Karçal Deresi’dir. Karçal Deresi ile daha kuzeyde kuzeybatı yönlü akış gösteren İnce Dere Ziyaret Dağı’nı Büyükmera Dağı’ndan ayırmaktadır. Buzul vadiler kuzey bölümlerinde yoğunluk kazanmıştır.
Büyükmera Dağı, 1500 m yükseltilerden başlayarak 3035 m yükseltilere kadar devam eden dağlık alanın kuzey bölümünü oluşturmaktadır. Alan yaklaşık olarak güneybatı kuzeydoğu yönünde 6 km uzunluğa, doğu batı yönünde ise 5 km genişliğe sahiptir. Alanda kabaca bir yay halinde uzanış gösteren su bölümü çizgisinin doğusunda en yüksek doruklar olan Kesikkaya Tepesi (3035 m) ile Kırmızıbaş Tepe (2768 m) yer almaktadır. Alanın en büyük akarsuyu Mereta Deresi olup kuzey yönlü akış göstermektedir.
Karçal Dağları’nda genel olarak 2000 m’lere kadar flüvyal, 2000-2500 m’ler arası flüvyo-glasyal, 2500 m’den daha fazla yükseltilerde ise glasyal ve periglasyal etki söz konusudur. 2000 m’lere kadar akarsu vadileri ve depolarından oluşan flüvyal jeomorfoloji unsurları egemen durumdadır. 2500 m ile 3000 m’ler arasında buzul vadileri, moren depoları ve sirklerden oluşan glasyal unsurlar yer almaktadır. 3000 m’lerden daha yüksek kesimler ise keskin sırtlar ve piramidal zirvelerden oluşan su bölümü çizgisini oluşturmaktadır. Bu alanda da yine şiddetli fiziksel ufalanma söz konusudur.
Pleistosen’de meydana gelen iklim değişiklikleri nedeniyle Yerküre’de soğuk dönemler esnasında yüksek dağlık alanlar buzullaşmalara uğramıştır. Buzullaşma neticesinde yeniden şekillenen yüksek dağlık alanlar buzul jeomorfolojisi unsurlarını barındırmaktadır.
Karçal Dağları, buzullaşmaya uğrayan alanları bakımından üç büyük morfolojik gruptan oluşmaktadır. Bunlar güneyden kuzeye doğru Karçal Dağı, Ziyaret Dağı ve Büyükmera Dağı grupları olarak sıralanmaktadır. Bu morfolojik gruplar ünitelerden, üniteler ise buzul vadilerinden oluşmaktadır. Karçal Dağları’nda yer alan toplam yedi üniteden üçü Karçal Dağı grubunda, diğer üçü Ziyaret Dağı grubunda ve son olarak biri ise Büyükmera Dağı grubunda bulunmaktadır. Karçal Dağları’nda tespit edilen yirmi altı buzul vadisinden on biri Karçal Dağı grubunda, dokuzu Ziyaret Dağı grubunda, altısı ise Büyükmera Dağı grubunda yer almaktadır.
Karçal Dağı grubu, Karçal Dağları’nın güneyinde yer alan en büyük ve buzullaşma açısından en gelişkin grubudur. Üzerinde yakın çevresine göre en yüksek dorukları barındırır ve doğuda Karçal ünitesi, batıda Adagül ve Yıldız ünitelerinin birleşmesinden oluşmaktadır. Karçal Dağı grubu içerisinde altısı Karçal ünitesinde, üçü Adagül ünitesinde ve ikisi ise Yıldız ünitesinde olmak üzere toplam on bir buzul vadisi bulunmaktadır.
Ziyaret Dağı grubu, Karçal Dağları’nın ikinci büyük grubudur. Karçal Dağı grubu ile Büyükmera Dağı grubu arasında yer almaktadır. En yüksek doruğu Ziyaret Tepesi (3200 m) olan grubun üç ünitesi bulunmaktadır. Bunlar batıdan doğuya doğru; Fındık, İnce ve Kayalar üniteleridir. Grubun güneybatısından ve kuzeybatısından geçen, kabaca kuzeybatı-güneydoğu yönlü su bölümü çizgisi, aynı zamanda grup sınırını oluşturmaktadır. Bünyesinde dokuz buzul vadisi bulunmaktadır.
Büyükmera Dağı grubu, Karçal Dağları’nın kuzeyini oluşturan en küçük grubudur. Üzerinde 3000 m’lere varan doruklar bulunan Büyükmera Dağı grubu, Mereta ünitesinden oluşmaktadır. Büyükmera Dağı grubunda altı buzul vadisi yer almaktadır.
Kaynakça
Andrews, J. T., 2000. Dating Glacial Events and Correlation to Global Climate Change, In: Noller, J. S., Sowers, J. M., William, R., (Eds.), Quaternary Geochronology: method and applications, American Geophysical Union.
Çiner, A., 2004. Turkish glaciers and glacial deposits, Ehlers, J., Gibbard, P. L. (Eds.), In: Quaternary Glaciations: Extent and Chronology, Part I: Europe, Elsevier, Amsterdam, 419-429.
Dede, V., 2016. Karçal Dağları’nın Buzul Jeomorfolojisi ve 36Cl Kozmojenik Jeokronolojisi, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara.
Kurter, A., 1991. Glaciers of Middle East and Africa-Glaciers of Turkey, In: Satellite Image Atlas of the World, R. S. Williams, J. G. Ferrigno (Eds.). USGS Professional Paper, 1386-G-l, 1-30.
Sarıkaya, M. A., Tekeli, A. E., 2014. Satellite inventory of glaciers in Turkey, Global Land Ice Measurements from Space, Kargel, J. S., Leonard, G. J., Bishop, M. P., Kaab, A., Raup, B. (Eds.), Praxis- Springer (Publisher), Berlin Heidelberg, 465-480, 876 pp.
