Elif Arifoğlu
İmerhev, Artvin’in Şavşat ilçesinin kuzeybatısında yer alan; batıda Karçal Dağları, doğuda Meydancık Çayı ve Zelket ormanları, güneyde Nasurant sırtı, kuzeyde Gürcistan’a sınır olan Kül Dağı ve Sarıçayır Dağı ile sınırlanmış kesime verilen tarihsel bir addır. İmerhev yöresi, günümüzde Şavşat ilçesinin idari sınırları içerisinde yer almakla birlikte, tarihte ayrı bir idari bölgedir.
Artvin ve çevresinin 1921 yılında, Anavatan’a katılışından sonra yapılan idari düzenlemede İmerhev, Şavşat kazasına bağlı bir bucak1 olarak örgütlenmiştir. Haziran 1922’de Artvin Sancak Beyi tarafından oluşturulan cetvelde İmerhev Bucağı’na bağlı olarak gösterilen köyler şunlardır: Skalsimer (Balıklı), Diyoban (Meydancık), İvet (Mısırlı), İbhirevil (Taşköprü), Hevsnil (Çağlıyan), Bazgiret (Maden), Zakiyet (Yağlı), Daba (Demirci), Ziosi (Tepebaşı), Ube (Oba), Agara-Zetilit (Erikli), Morivan, Cıhor (Çukur), Ukret- Manatba (Yeşilce), Çıhıshev (Yanıklı), Ustamis (Eskikale), Pençekor-Rabatı-İroğlu, Hayta.
İmerhev Bucağı’nın ilk merkezi günümüzde Dereiçi Köyü’nün bir mahallesi olan Rabat’tır. Bucak merkezi daha sonra Dutlu Köyü’ne, 1938 yılında da Meydancık Köyü’ne nakledilmiştir. Son nakil işleminden sonra İmerhev olan bucak adı Meydancık olarak değiştirilmiştir. 2014 yılında mevzuatta yapılan değişiklikle bucaklar kaldırılana kadar Meydancık / İmerhev Bucağı’na bağlı köyler şunlardı: Meydancık (Bucak Merkezi), Balıklı, Çağlıpınar, Çağlıyan, Çukurköy, Demirci, Dereiçi, Dutlu, Erikli, Madenköy, Mısırlı, Obaköy, Sebzeli, Taşköprü, Tepebaşı, Yağlı, Yeşilce.
İmerhev’e ulaşım, Artvin – Şavşat karayolundan Şartul mevkiinde ayrılarak Meydancık Çayı kenarından devam eden karayolu ile sağlanır. İmerhev’de yer alan köyler, Karçal Dağları ve Sarıçayır Dağı’ndan doğarak Meydancık Çayı’na kavuşan akarsuların oluşturduğu dar vadiler boyunca kurulmuştur. İmerhev’deki dağların sırtlarında köylere bağlı yayla ve kışla yerleşmeleri bulunmaktadır. Yörenin sınırları içindeki Papart Vadisi’nin bir bölümü 2010 yılında 1. ve 3. derece doğal sit alanı olarak tescil edilmiştir.
İmerhev, sahip olduğu doğal güzellikleri ve özgün ahşap mimarisiyle dikkat çekmektedir. Yörede yer alan tüm köylerde ve köy altı yerleşimlerde yöresel mimarinin örnekleri görülmektedir. Yapım tekniği, kullanılan malzeme ve mimari detaylarıyla özellik gösteren geleneksel yapıların kurgulanışında işlev ön plandadır. Eğim çizgilerine paralel konumlandırılan yapılar araziye en az müdahale ile yapılaşma sağlamıştır.
İmerhev’in doğal alanı topografyayla uyumlu yöresel mimarisi kadar ilgi çekicidir. İmerhev, Karçal Dağları Önemli Doğa Alanı içinde bulunmaktadır. Alan, ani yükseklik değişmeleriyle ortaya çıkan ekosistem çeşitliliği, doğal yaşlı ormanları, flora zenginliği ve yaban hayatına sahiptir. Zengin kuş varlığı ve ülkemizin en sağlıklı popülasyonlarını barındırdığı bozayı açısından da oldukça önemlidir.
İmerhev yöresinde ayrıca tarihi kalıntılar da bulunmaktadır; kaleler, kilise kalıntıları, kemerli taş köprü, daranlar gibi. Bu yapılarla ilgili bilimsel bir kazı ve tespit çalışması yapılmadığı için yapım dönemleriyle ilgili kesin bilgiler elde edilememiştir. Bununla birlikte, İmerhev’de geleneksel yapım sistemleriyle inşa edilmiş cami ve okul yapıları da dikkat çekicidir. Bu yapılardan Çağlıyan Köyü Camisi 2015 yılında 1. grup taşınmaz kültür varlığı olarak tescil edilmiştir. İmerhev yöresinde yer alan camilerin en önemli özelliği, ahşap oyma süslemeleri ve farklı renklere boyanmış cami içi öğeleridir.
Okul yapıları ise hem mimari özellikleri hem de Erken Cumhuriyet Dönemi’nin okullaşma çalışmalarının simge yapıları olması yönünden önemlidir. Ancak ne yazık ki bu yapılar eğitim sisteminde yaşanan değişimler ve taşımalı eğitim sistemine geçilmesiyle birlikte işlevini kaybetmiştir ve bakımsızlık nedeniyle yok olma tehdidi altındadır.
İmerhev köyleri, benzer yaşam tarzına bağlı olarak benzer yapılaşma özellikleri gösterse de her köy bulunduğu mevki itibariyle farklı bir peyzaj güzelliğine sahiptir. Köyleri saran dağlar, tepeler, akarsular köylerin karakterine etki eden baskın unsurlardır. Bu sahanın eğimli yapısı, farklı noktalardan birbirinden güzel değişik manzaralar görmeye imkân sağlamaktadır.
İmerhev köylerinin, geleneksel yaşama konu olmuş yöresel mimarlık öğeleri konutlar, merekler (samanlıklar) ve değirmenlerdir. Geleneksel konutlar kırsal yaşam kültürünün gereksinimlerine göre planlanmıştır. Geleneksel konutlar iki ya da üç katlıdır. Üç katlı olan geleneksel konutların en alt katı ahır, giriş katı yaşama alanı, ikinci katı ürün kurutma ve saklama alanı olarak planlanmıştır. İki katlı olan konutlarda, yaşama mekânları ve ürün saklama ve kurutma amaçlı mekânları giriş katında çözümlenmiştir. Konutlar kare planlıdır. Çatılar, beşik çatıdır. Çatı örtüsü 1960 yılına kadar bedevradır (ince ahşap, hartama). Orman Kanunu’yla bedevra açımının yasaklanması ve Orman Bakanlığı tarafından ucuz sac dağıtılması nedenleriyle, bu tarihten itibaren bedevralar kaldırılarak çatılar sac ile örtülmüştür. Geleneksel konutların en karakteristik özelliği; konutları bir, iki ya da üç taraftan çevreleyen dandraba adı verilen balkonlardır. Geleneksel konutlarda kullanılan yapı malzemesi, yakın çevrede yoğun olarak bulunan taş ve ahşaptır. Yapım sistemi olarak zemin katlarda taş yığma, diğer katlarda yaka (ahşap yığma) tekniği kullanılmıştır.
Geleneksel konutlar süsleme yönünden yalındır. Konut cephelerine en çok özellik katan öğe, Şavşat köylerinin en özellikli öğesi olan köşklerdir. Manzaraya bakan ön cephede bulunan köşkler, balkondan çıkma yapmış dinlenme ve seyir yerleridir. Konutlar, süsleme yönünden yalın olsa da yapı detayları oldukça zengindir. Malzeme boyutları, birleşim detayları, dikmeler, menteşeler, kilitler, eşyalar gibi geleneksel yapıların sahip olduğu tüm detaylar özgün çözümlerle dikkat çekmektedir.
Yerleşimdeki yapıların büyük çoğunluğunu oluşturan merekler, kırsal mimarinin temel yapılarındandır. Mereklerde çayırlardan biçilen otlar ve çalalar (mısır sapı) depolanır. Merekler, tarımsal faaliyetlere bağlı olarak yörenin her noktasına yayılmıştır. Her konutun yakınında bir adet merek bulunmakla birlikte, çayır ve tarlalarda da ihtiyaca göre merek yapılmıştır. Mereklerin boyutları ve kat sayıları, kullanım biçimine ve arazinin büyüklüğüne bağlı olarak değişmektedir.
Değirmenler, kırsal yaşamın en önemli yapılarından biridir. Mahallenin ortak malıdır. Her komşuluk grubunda, su kaynaklarına yakın yerlerde mutlaka bir adet değirmen bulunmaktadır. Tarım faaliyetlerinin azalmasıyla eski önemlerini kaybeden değirmenler, oldukça bakımsız kalmıştır.
İmerhev yöresinin sahip olduğu diğer bir zenginlik yaylacılık kültürü ve bu kültüre konu olan yayla ve kışla yerleşimleridir. Yaylalar, yaz dönemi içinde hayvan sürüleri için taze otların bulunduğu otlaklardan ve serin havadan faydalanmak amacıyla gidilen, köy sahasının dışında ama köye sosyo-ekonomik bağlarla bağlı geçici yerleşim alanlarıdır. Kışlalar; köy ve yayla arasında yer alan, iklimi yaylanınki kadar sert olmayan geçici yerleşim yerleridir. Yaylada havaların soğuk olduğu ilkbahar ve sonbahar dönemleri kışlada geçirilir.
İmerhev’deki köylerde otlakların sınırlı oluşu, burada eskiden beri yaylacılık etkinliğini teşvik etmiştir. Yörede, katılım oranı düşük olsa da geleneksel yaylacılık faaliyetinin devam ettiği görülmektedir. Yayla ve kışlalar, konumları nedeniyle sahip olduğu doğal ve kültürel değerleri koruyabilmiştir. Ancak zamana bağlı bozulmalar ve bunlara karşı önlem alınmaması nedeniyle bu alanlardaki pek çok yapı yok olmak üzeredir.
İmerhev, özgün dokusunu 2000’li yıllara kadar büyük ölçüde koruyabilmiştir. Ancak bu durum günümüzdeki kalkınma politikaları ile değişmiştir. İktisadi alanda yapılan faaliyetler nedeniyle bölgenin doğal kaynakları büyük bir baskı altında kalmıştır. Tarihsel süreçteki yoğun ormancılık faaliyetleri, günümüz enerji politikalarının bir sonucu olan çok sayıdaki ve plansız hidroelektrik santral projeleri, dere ıslahları, yol genişletme çalışmaları gibi uygulamalar İmerhev’in doğal yapısını ve canlı yaşamını etkilemeye başlamıştır.
İmerhev yöresinde kırsal dokuya uygun olmayan yapılaşmalar hızla artmaktadır. 6831 sayılı Orman Kanunu’nun ahşap malzemenin kullanımını sınırlandırmasıyla başlayan değişim süreci, kentten gelenlerin alıştıkları şehir hayatını kırda sürdürme isteği ve yaşam şeklindeki değişikliklerle birlikte hızlanmıştır. Yöre halkı; yöresel kimliğin korunmasını istemekle birlikte, ahşap malzemeye ulaşma zorluğu, usta bulma sıkıntısı, ahşap bakımı konusundaki bilgisizlik ve yangın riski gibi nedenlerle betonarme yapılara yönelmektedir. İçinde yaşamın sürdürüldüğü geleneksel konutlarda ise modern istekler nedeniyle yapılan eklentiler özgün karaktere uymamaktadır.
İmerhev yöresi, kırsal yerleşmeleriyle insanın doğayla uyumlu yaşamının bir örneğini sergilemektedir. Halkın uzun yıllar bütün ihtiyaçlarını çevredeki ormanlardan ve derelerden sağlayarak kurdukları yaşam, fiziki çevrenin doğal çevreyle âdeta bütünleşmesine neden olmuştur. Bu alanlar, uluslararası kuruluşlarca ‘kültürel peyzaj alanı’ olarak belirlenmekte ve koruma altına alınmaktadır. Bu alanlarda insan çevresi ile fiziksel ve ruhsal anlamda özel bir ilişki kurmakta ve bu ilişki insanın kültürü, dili, yaşam biçimi, var olma duygusu ve kimliğinin ayrılmaz bir parçası haline gelmektedir. İmerhev’in ruhunu kaybetmemek dileğiyle…
Kaynakça
Aydemir, E., 2010. Yöresel Mimarinin ve Kırsal Dokunun Korunması: Artvin Şavşat Balıklı Mahallesi Örneği, İTÜ Fen Bilimleri Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi (yayınlanmamış), İstanbul.
Arifoğlu, E., Köse, C., Köse, N., Okan, T. 2013. Kırsal Alanda Geleneksel Ahşap Mimarinin Korunması ve Sürdürülmesi Üzerine Bir Çalışma: Papart Vadisi Örneği. Ahşap Yapılarda Koruma ve Onarım Sempozyumu II, 24-25 Aralık 2013, İstanbul, Bildiri Kitabı, 139-151. ISBN 978-9944-100-77-9.
Arifolu, E., Salman, S.Y.. 2012. Doğu Karadeniz Kırsal Yerleşmelerinde Yöresel Mimarinin Özellikleri; Artvin Şavşat Balıklı Köyü Örneği, Uluslararası Karadeniz Havzası Halk Bilimi Araştırmaları Dergisi, 3, 30-71.
Doğa Derneği, 2008., Papart Deresi (Göknar Akarsuyu) Vadisi Doğal Değerleri, Doğa Derneği, Ankara.
İçişleri Bakanlığı, 2002, Türkiye Mülki İdare Bölümleri, http://www.illeridaresi.gov.tr/ortak_icerik/illeridaresi/mevzuat/Turkiye-Mib.pdf
Gök, N., 2008. Artvin Livası’nın Anavatan’a Katılışı Sırasındaki Durumuna İlişkin Belgeler, Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk Yolu Dergisi, 11(41), 89-104, Ankara Üniversitesi Dergiler Veritabanı, Kayıt No: DOI:1501/Tite_0000000254.
Okan, T., Köse, N., Arifoğlu, E., Köse, C. 2016. “Assessing Ecotourism Potential of Traditional Wooden Architecture in Rural Areas: The Case of Papart Valley”, Sustainability, 8, 974.
